Ngā tīpuna Māori i tae tuatahi ki Aotearoa

Nō nā tata tonu nei i tae mai ai ngā tīpuna Māori ki Aotearoa i Te Moana-nui-a-Kiwa. E ai ki ngā kōrero, nō Poronīhia ki te rāwhiti te hunga i ū tuatahi mai ki Aotearoa i te tōnga o te rau tau 13 me te tīmatanga o te rau tau 14. I tere mai te iwi taketake o Aotearoa i runga i ō rātou waka i Poronīhia. Kei ngā kōrero tuku iho e mea ana nā te kaiwhakatere rongonui a Kupe te whenua ki Aotearoa i tūhura.

I kitea te whenua o Aotearoa e ngā tīpuna whakatere waka tuatahi i ō rātou haerenga mā te mātai whetū, te mārama ki te au o te moana, mā ngā tūmomo hau anō hoki. Ka eke ki te tau 1642 kātahi a Tauiwi ka mārama he whenua ki tēnei pito o te ao.

Kei tēnā iwi, kei tēnā iwi āna ake kōrero tuku iho mō ō rātou waka, arā ngā terenga me ngā ūnga i Te Moana-nui-a-Kiwa. Karekau noa iho he ingoa i tapaina ki te iwi taketake o Aotearoa e rātou anō. Nō muri i te taenga mai o Tauiwi ka tīmata te karangahia o rātou hei iwi ‘Māori’ kia māmā ai tō rātou noho motuhake i te iwi ‘Pākehā’.

TE ARUARU, TE KOHIKOHI, TE WHAKATIPU KAI

He toa te iwi Māori ki te aruaru kai me te hī ika. He mea whatu ngā kupenga hao ika me ngā tāwhiti ki te harakeke me ētahi atu tipu. He mea whakairo ngā matau hī ika ki te wheua, te pūmoana me te rākau. I aru hoki te iwi Māori i ngā tūmomo manu me ngā tāhere, ngā tāwhiti hoki. I whakaritea e rātou he māra hei whakatipu i ngā kai i kawea mai i ngā moutere o Te Moana-Nui-a-Kiwa. Ko te kūmara, te hue, te taro me te uwhi ētahi o aua tipu rā. I kai hoki rātou i ngā aruhe me ngā hua pēnei i te pokerehū, te kueo me ētahi atu hua pēnā te rite. Ko ngā momo kete i whakamahia hei pupuri i te kai, ā, ko te nuinga i whatahia ki tētahi pātaka, i hoatu rānei ki ngā rua kūmara ki te whenua.

I apiapi te noho o ngā kainoho tuatahi hei kapa kaiaruaru. Ahakoa te mārakerake o te kitea o ngā wheua kekeno, wheua moa hoki i ngā para whenua, i nui hoki te wāhi ki ngā manu, ngā ika me ngā mātaitai i ngā kai a te iwi Māori. Nō te wāhi o te tau 1450 AD ka korehāhātia te Moa. I kawea hoki te kurī me te kiore mā runga waka ki Aotearoa engari anō te kunekune, te pīkaokao, kāore i kawea mai, kāore rānei i tae ora mai i te hekenga.

TE TAUPORI TANGATA

I horo tā te iwi Māori urutau ki te noho ki Aotearoa. Hanga rite te roanga o te oranga o te Māori ki tērā o Tauiwi. I eke ki te 35-40 tau te pakeke. Hei tā ētahi, i eke te taupori o te iwi Māori ki te 100,000 i mua i te taenga mai o tauiwi, heoi anō, kāore te nui pū i te mōhiotia.

TE KŌRERO TUKU IHO

Ko te tuku iho ā-waha o ngā kōrero te tino mahi a te Māori. He mea whakarite ngā hapori e kīia nei ko ngā hapū i runga anō i te whakapapa. Ko te whakapapa tēnā ka tūhonohono i te tangata ki ōna tīpuna, ki ōna kōrero ka mutu, ki ōna whenua. Mā te whakapapa anō e tārai te tangata me tōna wāhi noho. Ko te taki whakapapa tētahi o ngā tino taonga tuku iho, mau tonu, mau tonu.

NGĀ HAPORI WHAI KAHA

Ko te mana me te utu ētahi ariā i whakapūmautia e te iwi Māori, ā, ka tohea e rātou kia mau tonu ai. He poto noa iho te kōkiritanga o ngā whawhai i te nuinga o te wā. Whakatūria ai e te iwi Māori ngā pā tūwatawata hei tiaki i a rātou anō. I whakatūria ngā pā ki ngā puke me ngā kūrae whenua kia pai ai tā te tangata kaupare i te whawhai. I hangaia ēnei momo pā i runga i te matatau ki ngā āhuatanga nā reira ka kauparetia ngā hoariri, ka haumaru hoki te noho o te iwi kāinga. Inā te nui o ngā waihotanga o ngā pā e kitea ana i te whenua o Te Ika-a-Māui engari anō Te Waipounamu, torutoru noa iho.

He nui kē atu te noho a te Māori ki ngā kāinga taupua, ngā hōpuni ā-kaupeka hoki me te hūnuku i tētahi wāhi ki tētahi wāhi i runga i te āhua o ngā rawa i pīrangitia mō te wā i pīrangitia ai.

Te nuinga o ngā wā e noho kāinga noa te Māori, nekeneke ana ki ngā wāhi whai kai. 

TE HANGA TAPUTAPU, TE TAUHOKOHOKO

He tohunga te iwi Māori ki te whakairo rākau tae atu ki te whakairo i ngā whare me ngā waka rangatira. Ka hanga taputapu pēnei i te toki me ngā whakarākeinga me te kōhatu. I te taenga mai o Tauiwi ka mahi tauhokohoko te iwi Māori me āna kai, āna utauta hoki mō ngā taputapu a Tauiwi pēnei i te rino me te muka.